Generic Medicine - चर्चासत्र

 

वसईतील जागरूक नागरिक संस्था आणि सुविचार मंच ह्यांच्या विद्यमाने वसईतील बंगली येथील लोकसेवा मंडळ हॉल इथे रविवार दिनांक १० मे रोजी सकाळी १० वाजता जेनेरिक मेडिसिन ह्या विषयावर एक परिसंवाद योजण्यात आला होता. ह्या परिसंवादात डॉक्टर, केमिस्ट आणि शासन ह्या तीन महत्वाच्या संस्थांच्या प्रतिनिधींना आपले विचार मांडण्यासाठी बोलावण्यात आले होते. डॉक्टर वर्गाचे प्रतिनिधित्व वसईतील सुप्रसिद्ध डॉक्टर संयोगिता तवकर ह्यांनी, केमिस्ट वर्गाचे प्रतिनिधित्व पालघर जिल्ह्यातील केमिस्ट संघटनेचे अध्यक्ष श्री. अनीस शेख ह्यांनी तर शासनाचे प्रतिनिधित्व श्री. गिरीश हुकरे ह्यांनी केलं. ह्या परिसंवादात चर्चिल्या गेलेल्या काही महत्वाच्या मुद्द्यांचा हा आढावा. 

फादर फ्रान्सिस दिब्रिटो ह्यांना ह्या परिसंवादाच्या आरंभी आपले विचार मांडण्यासाठी पाचारण करण्यात आले. त्यांनी सर्वसामान्य नागरिकांना सक्रियपणे औषध क्षेत्रातील अन्यायाविरुद्ध, पाडल्या जाणाऱ्या चुकीच्या रूढीविषयी आवाज उठविण्याचे आव्हान केले. जर आपण संघटितपणे ह्या विषयी आवाज उठवला तर नक्कीच परिस्थिती बदलू शकतो असा विश्वासही त्यांनी व्यक्त केला. 

त्यानंतर डॉक्टर संयोगिता तवकर ह्यांनी आपले विचार मांडले. 
डॉक्टर संयोगिता तवकर
आपल्या डॉक्टरच्या कंपाउंडरने कधीकाळी आपणास जर पुड्यांमध्ये बांधून औषध दिली असतील तर ती आपली जेनेरिक औषधांशी पहिली ओळख. प्रत्येक औषधास तीन प्रकारची नावे असतात असे आपण म्हणू शकतो. 

• त्या औषधाच्या molecular structure वरून त्याचे पडलेले रासायनिक नाव. 
• ज्या वेळी एखादे औषध एका विशिष्ट देशातील मानद संस्थेच्या प्रमाणास पात्र ठरते तेव्हा ती संस्था त्या औषधास जे नाव देते त्यास जेनेरिक नाव म्हटले जाते.  
• ज्या वेळी एखादी कंपनी ह्या औषधाचे पेटंट मिळविते त्यावेळी त्या कंपनीने उत्पादित केलेल्या नावास BRANDED नावाने ओळखले जाते. 

उदाहरण द्यायचे झाले तर क्रोसिन हे एक branded नाव असून PARACETAMOL हे त्याचे जेनेरिक नाव आहे. ह्याचे रासायनिक सूत्र C44H64O24 हे आहे. 

 

ब्रैंडेड आणि जेनेरिक औषधांच्या किंमतीत बरीच तफावत आपणास आढळून येते. ह्या मागील कारण -

कंपनीला अचूक रासायनिक सूत्र शोधून काढण्यासाठी बऱ्याच वर्षाचे संशोधन करावे लागते. ह्या संशोधनामध्ये लक्षावधी डॉलर्स खर्च होतात. इतक्या अथक परिश्रमानंतर त्या ब्रैंडेड औषधाच्या जाहिरातीवर सुद्धा बराच पैसा खर्च करावा लागतो. ह्या मुळे ही कंपनी ज्या वेळी आपले उत्पादन विक्रीस काढते त्यावेळी त्याची किंमत बरीच जास्त असते. ह्या सर्व बाबी लक्षात घेता पेटंट मिळालेल्या कंपनीला पुढील काही वर्षे ह्या औषधाच्या उत्पादनाचा अनिभिषिक्त हक्क दिला जातो. 

पेटंटचा कालावधी संपल्यानंतर बाकीच्या कंपन्या ह्या औषधाचे उत्पादन करू शकतात त्यावेळी ती जेनेरिक ह्या नावाने ओळखली जातात. त्यांना संशोधनावर पैसा खर्च करावा न लागल्याने ह्या औषधांच्या किंमती तुलनेने कमी असतात. 

त्यानंतर डॉक्टर संयोगिता ह्यांनी जेनेरिक औषधाची व्याख्या सांगितली. ह्या औषधाचे गुणधर्म हे मूळ औषधाच्या गुणधर्मासारखेच असायला हवेत. FDA चा प्रमाणित करण्याचा निकष हा ब्रैंडेड आणि जेनेरिक ह्या दोन्हीसाठी सारखाच असतो. 

गोरेगाव येथील प्रबोधन औषधपेढी ही जेनेरिक औषधांची विक्री करते. जेनेरिक औषधांचा वापर केल्यास वयस्क माणसांच्या उपचाराचा खर्च जवळजवळ २० टक्क्यावर आल्याचे (८० टक्क्यांनी कमी) आढळून आले आहे.

सध्या अमेरिका जेनेरिक औषधांवर जवळपास ३०० बिलियन डॉलर्स खर्च करते. अमेरिकेच्या FDA ह्या मानद संस्थेने २९० जेनेरिक औषधांचा वापर प्रमाणित केला आहे; त्यातील ११० औषधे नामांकित भारतीय औषध कंपन्या उत्पादित करतात आणि ती मग अमेरिकेत जेनेरिक म्हणून विकली जातात. 

Narrow Therapeutic Index औषधांच्या बाबतीत मात्र जेनेरिक औषधांचा वापर करताना दक्षता घ्यावी लागते. अशा प्रकारच्या औषधात अगदी तीव्र संहितेचा कमी मात्रेतील डोस दिला जातो. त्यामुळे ह्या औषधांच्या रासायनिक संरचनेत १००% अचूकता अपेक्षित असते. जेनेरिक औषधांना ह्या बाबतीत काही टक्क्यांमध्ये फरक असल्याची मुभा असल्याने हा फरक Narrow Therapeutic Index औषधांच्या बाबतीत मान्य केला जात नाही. 

 

अनिस शेख (केमिस्ट संघटना अध्यक्ष)

 

अमीर खान ह्यांच्या सत्यमेव जयते ह्या कार्यक्रमाने जेनेरिक औषधाविषयी जागृती निर्माण केली. आपल्या ग्राहकांना कमी किमतीमध्ये औषधे मिळावी असाच केमिस्ट लोकांचा दृष्टीकोन असल्याचे त्यांनी प्रतिपादन केले. भारतातील औषध कायद्यानुसार डॉक्टरांनी लिहून दिलेलेच औषध देणे केमिस्टवर बंधनकारक असते. त्यामुळे आम्हांवर सुद्धा मर्यादा येतात. पूर्वी फॅमिली डॉक्टर असायचा आता फॅमिली फार्मासिस्ट (Pharmacist) असायला हवा जो आपणास योग्य जेनेरिक औषध सुचित करू शकेल. जेनेरिक औषधांच्या वापराने सामान्य नागरिकाचा उपचारांवरील खर्च नक्कीच कमी होईल. 

 

गिरीष हुकरे 

 

आपणांपैकी कितीजणांस अन्न आणि औषध प्रशासनाविषयी माहित आहे असा प्रश्न विचारून त्यांनी आपल्या भाषणांची सुरुवात केली. दैनंदिन वापरातील बऱ्याच गोष्टींच्या दर्जाची जबाबदारी माझी / माझ्या गटाची आहे. स्वातंत्र्यानंतर ६० वर्षे उलटून गेली तरी दुसऱ्यास दोष देण्याचा खेळ आपण खेळत आहोत. आपण आपल्या भोवतालच्या परिस्थितीचा ताबा घेतला पाहिजे. त्यासाठी सम्यक विचारांचा आपणास आधार घ्यावा लागेल. भारताला जगाची फार्मसी म्हणून ओळखलं जात. जगातील १० टक्के औषधे भारतात उत्पादित होतात. IT क्षेत्रानंतर परकीय चलन मिळवून देणारे हे दुसऱ्या क्रमाकांचे क्षेत्र आहे. ब्रैंडेड आणि जेनेरिक औषधांच्या किंमतीतील तफावतीबाबत बोलताना डॉक्टर संयोगिता ह्यांनी सांगितलेल्या कारणांबरोबरच मेडिकल प्रतिनिधी, डॉक्टरांना पुरस्कृत केल्या जाणाऱ्या विविध सवलती ह्या खर्चाचा सुद्धा ब्रैंडेडऔषधांच्या किमती वाढीस लागण्यास हातभार लागतो. ६५% भारतीय औषधांच्या उच्च किंमतींमुळे उपचारांपासून वंचित राहतात. औषधउपचारांवरील खर्च हे भारतीय लोक कर्जबाजारी होण्याचे दुसऱ्या क्रमांकाचे कारण आहे. भारतीय लोक भावनिक असतात, उपचारासाठी सोने, शेतजमीन वगैरे गहाण टाकण्याची आपली मनोवृत्ती असते. भारतात आरोग्यविमा ही संकल्पना अजूनही फारशी प्रचलित नाही त्यामुळे ७९% टक्के भारतीय हे उपचारांचा खर्च स्वतःच्या खिशातून करतात. केमिस्ट लोक ब्रैंडेडऔषधांच्या विक्रीतून जो फायदा कमावतात त्यातील काही हिस्सा त्यांनी सामान्य लोकांसोबत विभागून घ्यायला हवा. कोणत्याही उपचारपद्धतीत तीन D महत्त्वाचे आहेत ते म्हणजे Doctor, Diagnostic and Drug. त्यांनी डॉक्टरांना रुग्णांची जेनेरिक औषधांविषयीची जाणीव वाढविण्याचे आव्हान केले. केवळ जेनेरिक औषधे कमी किंमतीत मिळतात म्हणून ती कमी दर्जाची आहेत असे समजू नकात. बऱ्याच वेळा ब्रैंडेड आणि जेनेरिक औषधे एकाच ठिकाणी उत्पादित होतात पण ती रुग्णांपर्यंत दोन वेगळ्या मार्गांनी पोहोचतात. केवळ केमिस्टने डॉक्टरने सूचित केलेल्या औषधापेक्षा दुसरे औषध दिले म्हणून त्यावर कारवाई केली जात नाही; बऱ्याच वेळा रुग्णास चुकीच्या औषधामुळे झालेला त्रास हा ह्या कारवाईमागचा मुख्य घटक असतो. काही चुकीचं घडलं म्हणून रुग्णांनी, त्यांच्या नातेवाईकांनी  डॉक्टरांविरुद्ध प्रक्षोभक प्रतिक्रिया देण्याचे टाळावे असे आव्हान त्यांनी केलं. 

 

 

 

प्रश्नोत्तरे 

 

१> मी तुम्हांला ब्रैंडेड औषध लिहून दिलं आहे. जर तुम्हांला जेनेरिक औषध घ्यायचं असेल तर ते तुमच्या जोखमीवर घ्या असे डॉक्टरनी सांगितल्यास काय करावे?

उत्तर - ह्या मागे बऱ्याच वेळा डॉक्टरचे अज्ञान असू शकते. आजच्या परिसंवादासारखा परिसंवाद डॉक्टर वर्गासाठी सुद्धा आयोजित केला जावा असे आव्हान डॉक्टर संयोगिता ह्यांनी केले. 

 

२> ब्रैंडेडऔषधाचा पुरस्कार करण्यामागे डॉक्टरांचा आर्थिक फायदा हे कारण असू शकते काय? (काहीसा नाजूक प्रश्न)

 

उत्तर - ही शक्यता कमी असते. जेनेरिक औषधाच्या उपलब्धतेविषयी डॉक्टरचे अज्ञान हा बराच वेळा मुख्य घटक असतो. 

 

डॉक्टर आणि रुग्ण ह्यांच्यातील सुसंवाद, विश्वास हा मुख्य घटक आहे जो जेनेरिक औषधांच्या वापरास चालना देऊ शकेल. आपले prescription स्वतःहून नुतनीकरण करण्याची जी वृत्ती असते तिचा जनतेने त्याग करावा. मेडिकल दुकानात prescription  शिवाय जाऊन केवळ आपल्या ज्ञानाच्या जोरावर औषधे घेणे टाळावे. ह्या सर्व गोष्टीवर अन्न आणि प्रशासन विभाग लक्ष ठेऊ शकत नाही. 

 

काही वेळा रुग्ण डॉक्टरची फी द्यायच्या परिस्थितीत नसतो. अशा वेळी त्यांना आम्ही Over The Counter  औषधे देतो असे शेख म्हणाले.  

 

खरेतर औषधे ही फार्मासिस्टच्या उपस्थितीतच विकली जावीत. जनतेने इन्स्पेक्टरची भूमिका बजावत दुकानात फार्मासिस्ट कोठे आहे असा प्रश्न विचारावा. ज्याचा फोटो दुकानात फार्मासिस्टलावला आहे तो आणि विक्री करणारा हे दोघेही सारखे असल्याची पडताळणी करून घ्यावी. आपणास प्रश्न विचारायला शिकायला हवे असे श्री. हुकरे म्हणाले. 

 

३> सध्या भ्रमणध्वनीवर एक नवीन अँप विकसित करण्यात आले आहे. अन्न आणि प्रशासन विभागाची त्यास मान्यता आहे काय?

उत्तर - ह्याला कायदेशीर मान्यता द्यायचा सध्यातरी विचार नाही. स्पेलिंग लिहिण्यात रुग्णाने केलेली चूक जीवघेणी ठरू शकते. त्यामुळे डॉक्टरचा सल्ला घेतल्याशिवाय स्वतःहून औषध घेऊ नये. 

 

४> Bio availability and Bio equivalence - ह्या विषयीचे भारतातील स्थिती काय आहे?

उत्तर - भारतात ह्या विषयावर संशोधन सुरु आहे. 

 

५>  ब्रैंडेडऔषधे MRP लाच का विकली जातात? त्यावर सूट का मिळत नाही?

 

उत्तर - केमिस्ट वर्गाला ब्रैंडेडऔषधाच्या विक्रीतून भरमसाट फायदा मिळतो हा गैरसमज आहे. केमिस्ट वर्गाला १६ - २०% टक्के फायदा मिळतो. बाकीचा खर्च वगळल्यास हे प्रमाण अगदी नगण्य राहते. फायद्याचा मोठा हिस्सा उत्पादन करणारी कंपनी घेते आणि म्हणून सूट देणे केमिस्टला परवडत नाही 

 

चिन्मयने वसईतील एका इंग्लंडहून शिकून आलेल्या आणि तिथे सराव केलेल्या डॉक्टरचा अनुभव सांगितला. १९६० - ७० च्या सुमारास अगदी प्रभावी असलेल्या औषधाचे कालांतराने जेनेरिक रूप बाजारात आले आणि मग ह्या औषधाची प्रभावितता इतकी कमी झाली की हल्ली ते बाजारात कोणास ठाऊक सुद्धा नाही. ह्या अनुभवावर आपली प्रतिक्रिया देताना तज्ञांनी अनेक औषध कंपन्याचे फुटलेले पेव हे ह्या मागचं कारण असू शकतं असं प्रतिपादन केले. नामांकित औषध कंपन्या अजूनही चांगली उत्पादने निर्मित करीत असल्याचा अनुभव आहे. 

 

६> Anti Biotics (बहुदा प्रतिजैविक हा मराठी शब्द) औषधांचा प्रभावीपणा कालांतराने कमी होत असल्याचे माहित असताना सुद्धा त्यांना २० वर्षाचे वगैरे पेटंट देणे कितपत योग्य आहे असाही प्रश्न करण्यात आला. 

 

बाकी शेवटी मग तज्ञांनी काही साध्या पण महत्वाच्या सूचना केल्या. आपले आजार डॉक्टरपासून लपून ठेवू नयेत. चुकीचे औषध स्वतःहून घेतल्यास त्याचे भयंकर दुष्परिणाम होतात त्यामुळे ते टाळावे. आपल्याला ताप वगैरे आल्यास त्याच्या वेळेनुसार नोंदी ठेवाव्यात; योग्य औषध लिहून द्यायला डॉक्टरला मदत होते. औषधांची वैधता कितीपर्यंत आहे हे नक्की पाहावे. चिन्मयने वसईतील डॉक्टरना prescription कसे द्यावे ह्यासाठी एक standard form तयार केला गेला असल्याची घोषणा करून डॉक्टरांना तो वापरण्याची विनंती केली. 

 

शेवटी आभारप्रदर्शन आणि राष्ट्रगीतानंतर एका सुंदर कार्यक्रमाची सांगता झाली.

 

Generic Medicine - चर्चासत्र

 

वसईतील जागरूक नागरिक संस्था आणि सुविचार मंच ह्यांच्या विद्यमाने वसईतील बंगली येथील लोकसेवा मंडळ हॉल इथे रविवार दिनांक १० मे रोजी सकाळी १० वाजता जेनेरिक मेडिसिन ह्या विषयावर एक परिसंवाद योजण्यात आला होता. ह्या परिसंवादात डॉक्टर, केमिस्ट आणि शासन ह्या तीन महत्वाच्या संस्थांच्या प्रतिनिधींना आपले विचार मांडण्यासाठी बोलावण्यात आले होते. डॉक्टर वर्गाचे प्रतिनिधित्व वसईतील सुप्रसिद्ध डॉक्टर संयोगिता तवकर ह्यांनी, केमिस्ट वर्गाचे प्रतिनिधित्व पालघर जिल्ह्यातील केमिस्ट संघटनेचे अध्यक्ष श्री. अनीस शेख ह्यांनी तर शासनाचे प्रतिनिधित्व श्री. गिरीश हुकरे ह्यांनी केलं. ह्या परिसंवादात चर्चिल्या गेलेल्या काही महत्वाच्या मुद्द्यांचा हा आढावा. 

http://patil2011.blogspot.in/2015/05/generic-medicine.html 

जीवनगाणे!

 

  जीवनगाणे!

 मोठं होत असताना शाळेत तर शिकण्याची प्रक्रिया चालूच होती पण प्रत्यक्ष जीवनातसुद्धा अधूनमधून जाणवायचं की अरे हे तर नवीनच काहीतरी आज शिकायला मिळालं. त्यावेळी पूर्ण जगाकडे पाहण्यासाठी उपलब्ध असलेली खिडकी फारच किलकिलती उघडल्यामुळे बाह्य जगताचा म्हटलं तर मर्यादित भाग दृष्टीस पडायचा. आजच जरी मी मोठा  तत्त्वज्ञ बनण्याचा आव आणून ह्या पोस्ट्स टाकत असलो तरी अजूनही जगाचा अगदी अगदी मर्यादित भाग मी प्रत्यक्ष पाहिला / अनुभवला आहे. आपल्या मातापिता, पत्नी आणि तान्हुल्याला गावी मागे सोडून सीमारेषेवर शत्रूशी लढावयास आलेला सैनिक शत्रूशी लढताना जेव्हा आपल्या सर्व साथीदारांपासून एकटा पडतो आणि शत्रू त्याला घेरतो त्यावेळी त्याच्या मनात येणाऱ्या भावनांची व्याप्ती मला समजू शकते असे विधान मी इथं सुखात बसून करू नये. मनाची कल्पनाशक्ती इतकी प्रगल्भ असू शकते का ज्यामुळे एखादा प्रसंग प्रत्यक्ष न अनुभवता सुद्धा त्यातील भावनांची अनुभूती तो घेऊ शकतो. 

जीवनगाणे!  

IPL च्या मोहमयी विश्वात!

 

http://patil2011.blogspot.in/2015/04/ipl.html 

त्यात मॅक्सवेल आणि जॉन्सन ही मंडळी दिसताच ह्या बालकांना स्वर्ग दोन बोटे उरला. अवतीभोवती मुंबई इंडियन्सच्या निळ्या सागरात ही तीन बालके आणि त्यांचे लाल टी शर्टस नक्कीच उठून दिसत होते. थोड्या वेळाने वॉर्म अप संपताच मग संजय बांगर ह्यांनी हवेत उंच चेंडू उडवून झेलांचा सराव देण्यास सुरुवात केली. त्यात मॅक्सवेलला त्याने आमच्या दिशेला पाठवलं. बहुदा ह्या उठून दिसणाऱ्या तीन टी शर्ट त्यालाही दिसले असावेत. आणि एका क्षणी त्याने ह्या तीन बालकांकडे पाहून त्याने स्मितहास्य केले. ही तीन मंडळी अगदी गारद झाली. हा क्षण त्यांच्या आयुष्यात कायमचा लक्षात राहील. 

आमचा मुंबई इंडियन्सचा संघ पलीकडच्या बाजूला दिसत होता. त्यात मलिंगाचा केसांचा पिंजारा शोधून काढण्यात आम्हांला यश मिळालं. मग थोड्यावेळानं नाणेफेकीसाठी रवि शास्त्री आणि दोन्ही कप्तान मैदानात आले. काहीही सनसनाटी घडत नसताना उगाच नाट्यपूर्णरित्या ओरडून काहीतरी घडतंय असा आभास निर्माण करण्याची हल्ली सर्वत्र पद्धत निर्माण झाली आहे. त्यानुसार रवी शास्त्री ह्यांनी जोरात ओरडून वातावरण निर्मितीचा प्रयत्न केला. रोहित शर्मा ह्यांनी नाणेफेक जिंकून पाहुण्या संघास प्रथम फलंदाजीस बोलावलं. समोरच्या मोठ्या पडद्यावर अगदी मोठ्या रुपात दिसणारे हे लोक नक्की कोठे आहेत हे शोधण्यात आमचे काही क्षण गेले. ते आम्हांला लगेचच दिसले खरे पण प्रीती झिंटा मात्र नक्की कोठे बसल्या आहेत हे आम्हांला समजत नव्हते. १९९८ सालच्या जिया जले जां जले गाण्यापासूनचे त्यांचे आम्ही भक्त! त्यांना ह्याची देही ह्याची डोळा बघण्याचे भाग्य आम्हांला लाभले नाही. मध्येच मग सचिनवर कॅमेरा आला आणि मग स्टेडीयम मध्ये नवचैतन्य पसरलं.

 

http://patil2011.blogspot.in/2015/04/ipl.html 

 

मन मोकळं!

 
http://patil2011.blogspot.in/2015/04/blog-post_11.html 

अनोखी रात्र कथा संपली! संपली एकदाची असं वाचणाऱ्या बहुतेक सर्वांनी म्हटलं असणार! कायच्या काय पकवतो हा असे ही काहीच्या मनात आलं असणार. आणि खरं तर एकाने प्रतिक्रिया लिहून कळवलं सुद्धा तसं! पण निनावी राहून त्याने / तिने  प्रतिक्रिया द्यायचा प्रयत्न केला म्हणून ती प्रतिक्रिया मी प्रसिद्ध केली नाही. मग पुढचे भाग कृपया लिहू नका (बहुदा तिसऱ्या भागानंतर) असा सल्ला द्यायला तो अथवा ती विसरला /ली नाही. मी हल्ली प्रत्येक पोस्टविषयी जास्त भावुक व्हायचं टाळतो त्यामुळे ही प्रतिक्रिया तसं पाहिलं तर मला आवडली! 

मी पूर्वी स्वतःला बराच आदर्शवादी मानत असे. आत्मपरीक्षणाची प्रक्रिया कार्यालयात सुरु होत मग ती वैयक्तिक जीवनात येऊन पोहोचली. आदर्शवादाची मानलेली बरीचशी पुटं(असा शब्द आहे का नाही ह्याविषयी काहीशी साशंकता!) गळून पडली. आत्मपरीक्षण करावं की नाही, केल्यास ते कितपत करावं? आत्मपरीक्षणाने आत्मसन्मान प्रत्येक वेळी गळून पडावाच का? हे माझ्या मनात घोळत असलेले सध्याचे काही प्रश्न!   

http://patil2011.blogspot.in/2015/04/blog-post_11.html


 

अनोखी रात्र - भाग ६

 

http://patil2011.blogspot.in/2015/04/blog-post_10.html 

"डॉक्टर, डॉक्टर! साधनाला नक्की काय झालंय ते सांगा ना!" अगदी घाबऱ्या घुबऱ्या स्वरात मोहनने त्यांना विचारलं. "आय ऍम सॉरी मोहन! ती कर्करोगाच्या शेवटच्या स्थितीत आहे. केवळ शेवटचे काही दिवस बाकी आहेत!" डॉक्टरांच्या ह्या शब्दांनी मोहनच्या पायातील त्राणच निघून गेले.  
. . . . .


डॉक्टरच्या ह्या शब्दांनी मोहन पुरता हवालदिल झाला. हॉस्पिटलच्या खोलीची फुटकी काच तर लगेच जुळवता येणार होती, पण दुभंगलेली मने जोडायचा प्रयत्न करीत पुरतं आयुष्य काढण्याचं मोठं धनुष्यबाण आपल्याला पेलवेल की नाही हे त्याला समजत नव्हतं. त्यानं शेवटी कसबसं साधनाकडे पाहिलं. तिची उशी रडूनरडून पुरती ओली झाली होती. मागे काही घडलं त्याची तिला अजिबात पर्वा नव्हती. आपला मोहन आपल्याला आयुष्यात उशिरा का होईना पण मिळाला ह्याचाच पुरता आनंद तिच्या नजरेतून ओसंडून वाहत होता.  

http://patil2011.blogspot.in/2015/04/blog-post_10.html 

अनोखी रात्र - भाग ५

 
 http://patil2011.blogspot.in/2015/04/blog-post.html

आपल्या केविलवाण्या नजरेतून रुही मोहनला हा मुकाबला संपला असल्याची जाणीव करून देत होती. त्या शक्तीने तिचं त्या विश्वातील अस्तित्व संपवत आणलं होतं. ती शक्ती मोहनच काय करणार हा प्रश्न तिला भेडसावत होताच. आपल्या अनुपस्थितीत मोहनचे अतोनात हाल होणार हा विचारच तिला सहन होत नव्हता. 

रुहीला अचानक एक झटका बसला. तसा तो मोहनला सुद्धा बसला पण मोहनला त्याचं महत्त्व समजलं नाही. रुही मात्र आपली उरलीसुरली शक्ती एकवटून पुन्हा एका झटक्याची वाट पाहू लागली. आणि काही क्षणातच तो दुसरा झटका आला. रुहीला अचानक जोश आला. पोकळीतील अंधाऱ्या कोपऱ्यातील शक्तीशी मुकाबला करण्याइतपत! मोहनला सुद्धा काहीतरी बदलत आहे हे समजू लागलं होतं. अचानक एक क्षणभर त्याच्या नजरेसमोर इस्पितळातील भिरभिरता पंखा दिसला. पण केवळ क्षणभरच!

http://patil2011.blogspot.in/2015/04/blog-post.html 

अनोखी रात्र - भाग ४

 
http://patil2011.blogspot.in/2015/03/blog-post_27.html


अचानक बाहेर आवाज आला म्हणून साधनाने बाहेर येऊन पाहिलं तर तिचा गावाकडचा मामा सुद्धा आला होता. मामाला पाहताच साधनाला बरं वाटलं तशी ती चिंतेतसुद्धा पडली. मामाने आयुष्य फक्त गावातच काढलं होतं. त्यामुळे त्याच्याशी बोलताना आपण कोणत्या जुन्या जमान्यातील माणसाशी बोलतो आहोत असा तिला सदैव भास होत असे. ह्या क्षणी त्याचं अस्तित्व काहीसं गरजेचं होतं. 

मामाला घेऊन ती प्रतीक्षागृहात आली. तिथून मामानं मोहनकडे एक नजर टाकली आणि त्याच्या चेहऱ्यावरील भाव अचानक पालटले. "झाड धरलंय! झाड धरलंय!" असं काहीसं तो पुटपुटला. तो जसा आला तसा दुसऱ्याच क्षणी वेगानं जवळजवळ धावतच बाहेर पडला. 

आजूबाजूच्या अर्धपारदर्शक आकृत्या अचानक शांत होऊ लागल्याचं पाहताच मोहन आश्चर्यचकित झाला. त्यानं बाजूला पाहिलं तर बाजूची आकृती अगदी ताणली गेली होती. 

"ह्या दुनियेतून बाहेर निघण्याचा विचार सुद्धा कसा मनात आणलास तू!" त्या पोकळीतील एका कोपऱ्यातून एक गंभीर आवाज आला. रुहीचं प्रतिनिधित्व करणारी आकृती शांतच होती. अचानक तिच्या अवतीभोवती दिवे पेटवले गेले. त्या दिव्यांच्या आगमनाने मात्र रुहीला असह्य असा त्रास होऊ लागल्याचं तिच्या विव्हळण्याच्या आवाजातून भासू लागलं. 
"तुम्हां दोघांना असंच असंख्य वर्षे वेदनेत ठेवणार आहोत आम्ही!" तो आवाज जणू काही आपला निर्णय सुनावत होता. 

http://patil2011.blogspot.in/2015/03/blog-post_27.html 

अनोखी रात्र - भाग ३

 
 http://patil2011.blogspot.in/2015/03/blog-post_23.html

साधना आपल्या पुण्यातील घरात टीव्हीवर उगाचच चॅनेलशी चाळा करत बसली होती. चुकून मराठी बातम्यांची वाहिनी लागली. अंगावर काही कीटक वगैरे पडल्यावर जितक्या वेगानं आपण दूर होतो त्या वेगानं तिने ते चॅनेल बदलण्याचा प्रयत्न केला. जरा दोन सेकंद वेळ लागला तितक्यात एक बातमी पाहून तिची नजर खिळून राहिली. एका बसच्या अपघाताची बातमी दाखवली जात होती आणि अपघातग्रस्त बस मोहन ज्या बसने गेला होता त्याच कंपनीची होती. तिच्या मनात एका क्षणात नको त्या शंका चमकून गेल्या. तिने आपल्या भ्रमणध्वनीला हातात घेतलं. 
रुहीला अगदी जवळ येताना पाहून मोहन दचकला. "ही कोणती दुनिया आहे, मी कोणत्या रुपात आहे." त्याला काही कळेनासं झालं होतं. त्याला असं भांबावलेला पाहून रुही क्षणभर थांबली.   

http://patil2011.blogspot.in/2015/03/blog-post_23.html 

अनोखी रात्र - भाग २

 
http://patil2011.blogspot.in/2015/03/blog-post.html

मोहनचे विचारचक्र जोरात चालू झाले. शास्त्रीय दृष्टीकोनातून हे जे काही चाललं होतं ते स्पष्टीकरण देण्याच्या पलीकडच होतं. "समजा आपण दुसऱ्या एका विश्वात प्रवेश केला असेल तर तातडीने त्या विश्वाचे नियम समजावून घेणे आवश्यक आहे" त्या स्त्रीने खूण केलेल्या दिशेला असलेल्या मोरीत ठेवलेल्या तांब्यातील पाणी आपल्या चेहऱ्यावर हबकत तो विचार करू लागला. तो झोपडीच्या मुख्य भागात येतो तोवर त्याच्यासाठी पाट आणि पान घेऊन झालं होतं. आता पानावर बसणे इष्ट अशी मनाची समजूत घालीत तो पानावर बसला. पानात आधीच गरमागरम भाजी वाढलेली होती. आता ती स्त्री गरमागरम भाकरी घेऊन आली. भाकरी वाढायला ती जशी जवळ आली तसे तिच्या उलट्या पावलाच्या दर्शनाने त्याच्या काळजाचा ठोका चुकला. ह्या दुनियेतील खाण्याने आपला मानवसृष्टीशी उरलासुरला संबंध तुटणार तर नाही असा मोहन विचार करत होता तितक्यात झोपडीचे दार पुन्हा कलकलले.

पुढे वाचा 
http://patil2011.blogspot.in/2015/03/blog-post.html 

अनोखी रात्र - भाग १

 
http://patil2011.blogspot.in/2015/03/blog-post_14.html 

त्या अगदी निर्जन रस्त्यावर अवेळी बंद पडलेल्या त्या बसमधून खाली उतरण्याचे धाडस फक्त मोहनच करू शकत होता. ठरलेल्या मार्गापासून हे भलतेच वळण घ्यायचा निर्णय त्या आगाऊ गटाने ज्यावेळी घेतला होता त्यावेळी मोहनने त्याला कडाडून विरोध केला होता. पण त्यांच्या बेबंदशाही वागण्याला काहीसं घाबरून त्याला कोणी पाठिंबा दिला नाही आणि आता ही वेळ आली होती. 

पुढे वाचा 
http://patil2011.blogspot.in/2015/03/blog-post_14.html 

क्षणभंगुर आनंदाच्या शोधात!!

 
http://patil2011.blogspot.in/2015/03/blog-post_9.html

सद्यकालीन समाजाचे निरीक्षण केले असता समाजाचा काही भाग हा अल्पकालीन कौतुकाच्या शोधात सदैव असल्याचे जाणवते. सोशल मीडियावर आपण जर का वावरत असाल तर अशा व्यक्तींचे प्रमाण जास्त असल्याचा भास होण्याची शक्यता असते. ह्यातही दोन वर्ग आहेत, एक वर्ग जो आपली कर्तव्ये व्यवस्थितपणे पार पाडून मग थोडा वेळ क्षणिक आनंद मिळविण्यासाठी ह्या सोशल मीडियावर येऊन जातो. परंतु काही व्यक्तींना ह्या पूर्ण चित्राचे आकलन होत नसल्याने ते आपल्या दिवसाचा बराच भाग ह्या क्षणिक आनंदाच्या शोधात घालवत असल्याचे चित्र दिसते.

पुढे वाचा 

http://patil2011.blogspot.in/2015/03/blog-post_9.html 

बारावी परीक्षा, जास्तीचा अर्धा तास, १० मिनिटे !

 
 http://patil2011.blogspot.in/2015/02/blog-post_24.html

गेल्या शनिवारी बारावी परीक्षा सुरु झाली. हल्ली दरवर्षी अभियांत्रिकी महाविद्यालयाच्या निवडीचा पात्रतानिकष बदलण्याची पद्धत सुरु झाली आहे. ह्या वर्षी बारावीच्या उच्च माध्यमिक शालांत परीक्षेत (HSC) मध्ये मिळालेल्या गुणांना ४० टक्के प्राधान्य आणि IIT Main परीक्षेत मिळालेल्या गुणांना ६० टक्के प्राधान्य (किंवा जडत्व) असा नियम अस्तित्वात आहे असे ऐकण्यात आले. काही विशिष्ट कारणांमुळे पुढील वर्षी हा नियम बासनात गुंडाळला जाऊन CET (सामायिक प्रवेश परीक्षा) उच्च माध्यमिक शालांत परीक्षेसोबत अस्तित्वात येईल असे ऐकण्यात येत आहे.  अभियांत्रिकी महाविद्यालयाच्या निवडीचा पात्रतानिकष ठरविणाऱ्या ज्या अधिकृत व्यक्ती किंवा संस्था आहेत त्या कोणत्या निकषांचा आधार घेऊन हे निर्णय घेतात ह्याविषयी अजिबात पारदर्शकता नाही. ही पारदर्शकता असणे फार महत्वाचे आहे. पुढील वर्षी जे बारावीची परीक्षा देणार आहेत, त्या विद्यार्थ्यांनी यंदाचे अकरावीचे वर्ष IIT Main चा अभ्यास करण्यात गुंतविले असेल. आता अचानक पात्रतानिकषात बदल झाल्याने त्यांना आपले धोरण बदलावे लागणार. त्यांना झालेल्या ह्या मनःस्तापाची जबाबदारी कोणाची? आदर्श जगात पुढील दहा वर्षात भारतात / जगात कोणत्या शाखेच्या अभियंत्यांची गरज असणार त्यानुसार आपण अभियांत्रिकी महाविद्यालयाच्या विविध शाखेत प्रवेश दिल्या जाणाऱ्या विद्यार्थ्यांची संख्या ठरविली पाहिजे. पण हे कधी होणार नाही हे आपण सर्व जाणुन आहोत. ज्या अभियांत्रिकी महाविद्यालयातून उत्तीर्ण होणाऱ्या अभियंत्यांना मिळणाऱ्या नोकरीचे प्रमाण अगदी अल्प आहे त्या महाविद्यालयात सुद्धा प्रवेशासाठी झुंबड उडाल्याचे चित्र दिसते. अभियांत्रिकी नंतर नोकरी नाही मिळाली की मग पदव्युत्तर शिक्षण घ्यायचं असे द्रुष्टचक्र सुरु राहते.  मूळ मुद्दा असा आहे की जोवर आपण अभियांत्रिकी महाविद्यालयातील प्रवेश करणाऱ्या विद्यार्थ्यांची संख्या नियंत्रित करीत नाही तोवर प्रवेशाचा निकष ही काही फार महत्वाची गोष्ट नाही. निकष कोणताही ठेवा जोवर पैसा देऊन प्रवेश मिळतो तोवर दर्जा हा घसरणारच! असे असताना मग सतत निकष बदलून आधीच अभ्यासाच्या ओझ्याखाली दबलेल्या मुलांना अजून दडपण का द्यावे?  ह्या वर्षी काही चांगले निर्णय घेण्यात आले. उत्तरपत्रिका अर्धा तास आधी आणि प्रश्नपत्रिका दहा मिनिटं आधी हा नक्कीच चांगला निर्णय आहे. उत्तरपत्रिका अर्धा तास आधी मिळाल्यावर विद्यार्थी त्यावर पेन्सिलीने कोणते कच्चे काम करू शकतात ह्याविषयी काहीशी संदिग्धता माझ्या मनात आहे. आदर्श जगात त्यांनी खालील गोष्टी कराव्यात  १> उत्तरपत्रिका चांगल्या स्थितीत आहे हे तपासून घ्यावं. गरज पडल्यास बदलून देण्याची विनंती करावी.  २> आपला आसनक्रमांक योग्य ठिकाणी लिहावा.  ३> प्रत्येक विषयात काही क्लिष्ट सूत्रे, आकृत्या असतात. एकदा प्रश्नपत्रिका हाती आली की आपले लक्ष प्रश्नांकडे जाते. त्यामुळे केवळ उत्तरपत्रिका हातात असताना ही सूत्रे, आकृत्या कच्च्या रुपात मागच्या पानावर आधीच उतरवून ठेवण्याची विद्यार्थ्यांना परवानगी असायला हवी. ती बहुदा सध्या नाही. ह्या बाबतीत कोणाला खात्रीलायक माहिती असल्यास त्यांनी ह्या पोस्टला अभिप्राय द्यावा.  त्यानंतर मुख्य वेळेच्या दहा मिनिटे आधी प्रश्नपत्रिका हाती पडल्यावर तिला आधी मनोभावे नमस्कार करावा :)! त्यानंतर आपण कोणते प्रश्न सोडवणार आहोत हे ठरवून त्यावर पेन्सिलने खुणा कराव्यात. ते प्रश्न कोणत्या क्रमाने सोडवणार हे ही ठरवावं, आणि तीन तासाच्या पेपरात दर तासाच्या टप्प्याला आपले किती प्रश्न सोडवून झाले असले पाहिजेत ह्याचाही अंदाज मांडून ठेवावा! ह्या सर्व आदर्श जगाच्या गोष्टी! 
दहावी बारावीच्या सर्व विद्यार्थ्यांना हार्दिक शुभेच्छा!

हा खेळ आकड्यांचा!!

 
http://patil2011.blogspot.in/2015/02/blog-post.html 

आकड्याचे  खेळ मोठ मोठे असतात. हा त्या मानाने छोटा खेळ. ह्या वर्षीच्या आता पर्यंतच्या तारखा लक्षात घेऊयात. प्रयत्न असा राहील की 

DD/MM/CCYY ह्या स्वरूपात लिहिलेली आजवरची प्रत्येक तारीख अशी गणिती चिन्हांच्या सहाय्याने अशी लिहावी की DD/MM/CCY ह्या भागातील आकड्यांवर केलेल्या गणिती क्रियेचे उत्तर  शेवटच्या Y इतके येईल. 

01/01/2015	(0	+1	+0	+1)	*2	+0	+1	=	5
02/01/2015	(0	+2)*	(0	+1)	*2	+0	+1	=	5

http://patil2011.blogspot.in/2015/02/blog-post.html

लेक लाडकी ह्या घरची…

 

http://patil2011.blogspot.in/2015/02/blog-post_8.html 

पूर्वी वाक्य कानावर पडायचं, "पोरीला त्या घरी दिली!" कधी कधी "पोरीला त्या गावात दिली" असंही बोललं जायचं. जणू काही ज्याच्याशी लग्न लागणार तो नवरा मुलगा अगदी नगण्यच असायचा, निर्णयप्रक्रियेत त्याला फारसं महत्त्व नसायचं. बहुदा त्यावेळची परिस्थिती सुद्धा काही प्रमाणात ह्याला कारणीभूत असेल. शेतकरी कुटुंब असेल तर मुलीचं संपूर्ण आयुष्य कसं जाणार हे त्या कुटुंबाच्या जमीनजुमल्यावर अवलंबून असायचं. 
हल्ली असं ऐकायला मिळत नाही. कारणं अनेक! हल्ली लग्न जमविण्याची संधी आईवडिलांना कमी प्रमाणात मिळते. आणि मिळाली तर लग्न मुलाकडे, त्याच्या कर्तुत्वाकडे पाहून मग लग्न जमवलं जातं. फार तर फार त्याच्या आईवडिलांची चौकशी केली जाते. ह्याला कारणीभूत एक महत्वाचा मुद्दा म्हणजे हल्ली "पोरीला त्या घरी दिली!" ह्या वाक्यात जे घर अभिप्रेत होतं, अशी घर फार दुर्मिळ झाली आहेत. 
हे घर म्हणजे एक संस्था होती; हल्लीच्या भाषेत बोलायचं झालं तर एक पॅकेज होती. त्यात असायचं घराचं अंगण, घराभोवतीची बाग, घरामागचं तुळशीवृंदावन, विहीर, रहाट, मायेच्या गायी, उन्हापासूनच नव्हे तर संसारातील तापत्या क्षणापासून विसावा देणारा वटवृक्ष! आणि ह्यात सासरची असली म्हणून काय झालं पण प्रेमाची सावली देणारी माणसं असायची. सासू जरी अगदी कडक असली तरी कळत नकळत मायेच्या क्षणाचा शिडकावा करायची! सासरेबुवा शिस्त कधीकधी आपल्या सुनेसाठी थोडी हळवी व्हायची. घरात जर मोठी सून म्हणून प्रवेश केला असेल तर घरची संपूर्ण जबाबदारी अंगावर पडायची. धाकटे दीर अगदी मुलासारखे नसले तरी त्यांची काळजी घेण्याइतपत लहानच असायचे. धाकट्या नणंदा लग्नाच्या असायच्या. त्यांची आणि ह्या मोठ्या वहिनीची छोटी मोठी गुपिते असायची. घरी कामाला असणारे गडी माया लावून जायचे. आता हे सगळं वर्णन काहीसं आदर्श चित्र निर्माण करत आहे हे मान्य! 
ह्यात एक महत्वाचा मुद्दा यायचा. लग्नानंतर नवऱ्याबायकोच्या प्रेमाच्या नात्याला त्या काळात मुक्तपणाचा फारसा वाव लाभला नाही.  ह्या नात्याविषयी ना जास्त बोललं जात असावं ना एकमेकांविषयी असलेल्या प्रेमाच्या अभिव्यक्तीला वाव असायचा. एकंदरीत घरात आलेल्या सुनेच्या आयुष्याचा बहुतांशी भाग हा तिने त्या घरासाठी आणि घरातील कुटुंबियासाठी व्यतीत करावा अशीच अपेक्षा असायची. आणि ह्याच कारणासाठी घराकडे पाहून मुलगी दिली जायची. नवऱ्याशी जुळो वा ना जुळो, तो तर महत्वाचा घटक नाही. पण बाकीचे सर्व घटक जे तिचं बहुतांशी आयुष्य कसं जाणार हे ठरवणार ते चांगले असले म्हणजे झालं अशी विचारसरणी असायची. बाकी मुलीची स्वतःची अशी ठाम मते बनायच्या आधीच अल्पवयात लग्न लावून द्यायचा ह्या मंडळींचा अट्टाहास असायचा.
हल्ली हे घर नाहीसं झालं, फ्लॅट आले. नवऱ्याव्यतिरिक्त ज्यांच्याशी संवाद साधला जायचा अशी दीर, जाऊ, नणंद ही समवयस्क आणि पुतणे, पुतणी, भाचेमंडळी ह्या सर्वांशी संपर्क कमी झाला. जोवर राजाराणीच्या संसारात सगळं काही सुरळीत चाललं असतं त्यावेळी ह्या मंडळींची उणीव सुद्धा भासत नाही; पण जर कुठं काही बिनसलं तर ही सारी मंडळी, आणि आधी वर्णिलेले सर्व घटक मामला एका विशिष्ट मर्यादेच्या पलिकडे न जाऊ द्यायला सहायभूत ठरायचे. आणि हो आधी वर्णिलेल्या गावात अशी किती चांगल्या संस्था म्हणून बनलेली घर आहेत हा घटक सुद्धा टोकाची भूमिका घेण्यापासून मंडळींना थांबवायचा.  म्हणूनच मुलगी कोणत्या गावात दिली हे महत्वाचे!


अजून एक वाक्य आठवलं - सून आणावी ती गरिबाघरची आणि पोरगी द्यावी ती श्रीमंताघरी! हे वाक्याकडे मी आधी फारसं लक्ष दिलं नव्हतं. आज थोडा विचार केल्यावर असं वाटायला लागलं की गरिबाघरची मुलगी संस्काराचे बाळकडू अगदी कोळून प्याली असेल आणि ती आपल्या घरचं संस्कारमय वातावरण कायम ठेवेल ह्याची शाश्वती! आणि आपली मुलगी संस्कारमय घरातील श्रीमंताघरी जाऊन तिथे संस्कारांची पेरणी करेल! तिला लक्ष्मीची काळजी करायला नको! 
गेले ते दिन गेले! ना ती घरे राहिली ना त्या घरांची संस्कृती! ही घरं सोडून आपण प्रगती गाठली. पण प्रगती केवळ एका पिढीत आयुष्याच्या एका विशिष्ट टप्प्यापर्यंतच गाठून चालत नसतं. वयाच्या तिशीच्या आसपास प्रगतीची शिखरे गाठलेली पण मग पुढे काय करायचं हे न कळलेली अनेक उदाहरणं पाहायला मिळतात; प्रगतीचा आलेख कमी वेगाने वर गेला तरी चालेल पण आपण गाठलेल्या प्रगतीचा पाया त्या पातळीवर दुसऱ्या पिढीला देता आला पाहिजे! आणि नेमक्या ह्या मुद्द्यावर ह्या घरांची उणीव अधिकाधिक जाणवते!! प्रगती गाठलेला माणूस कदाचित चुकू शकतो पण उंचावलेलं एक घर मात्र पुढची पिढी घडवायला कधीच चुकणार नाही! http://patil2011.blogspot.in/2015/02/blog-post_8.html 

सांग सांग भोलानाथ!!

 

http://patil2011.blogspot.in/2015/02/blog-post_5.html

http://patil2011.blogspot.in/2015/02/blog-post_5.html

जानेवारी मध्ये अचानक वाचनात आलं. बहुदा तिसरा किंवा चौथा सोमवार होता तो! वर्षातील सर्वात कंटाळवाणा दिवस म्हणून जाणकार लोकांनी त्या दिवसाची निवड केली होती. त्यामागे अनेक कारणे दिली होती. बरीचशी मला पटली नाहीत. मग मी मला कंटाळा येणारे क्षण शोधावयास लागलो. 
जानेवारी हा नक्कीच सर्वात कंटाळवाणा महिना! माहिती आणि तंत्रज्ञान क्षेत्रात काम करणाऱ्या लोकांसाठी तर अधिकच! डिसेंबर महिन्यात सर्व अमेरिकन सहकारी, बॉस वगैरे सुट्टीवर असतात म्हणून कार्यालयात खूप मोकळे (कमी तणावाचे) वातावरण असते. वर्षभर राखून ठेवलेल्या बऱ्याच सुट्ट्या वापरायची संधी मिळते. मुलांच्या शाळेत सुद्धा परीक्षेचा मारा कमी असल्याने त्या पातळीवर सुद्धा मोकळेपणा मिळतो. 

पुढे वाचा 
http://patil2011.blogspot.in/2015/02/blog-post_5.html