दो नैना और एक कहानी!

मागील वर्षी ह्याच सुमारास गुलजार ह्यांच्या काही गीतांचे रसग्रहण करण्याचं धाडस मी केलं होत. कितपत चांगलं जमलं हे ठाऊक नाही. वर्ष गेलं, गुलजार ह्यांच्या रचना कानावर पडत राहिल्या होत्या. अचानक परवाच्या साप्ताहिक सुट्टीत  त्यांचे अजून एक अतिसुंदर गीत कानी पडलं. गीत ऐकण्यास तर अत्यंत सुखद, पण जेव्हा त्याचा अर्थ लावण्याचा प्रयत्न केला तेव्हा हा काही सोपा प्रकार नाही हे जाणवलं. गुलजार ह्यांना अभिप्रेत असलेला अर्थ तेच जाणोत पण त्यांनी आम्हां पामरांना आपल्या मतीनुसार हवा तसा अर्थ लावण्याचे स्वातंत्र्य दिले आहे असे गृहीत धरून केलेला हा प्रयत्न. 

मासूम हा १९८२ सालचा एक गाजलेला चित्रपट. कथेसाठी, नसिरुद्दीन, शबाना, उर्मिला आणि जुगलच्या अभिनयासाठी आणि त्यातील गीतांसाठी. आरती मुखर्जी ह्या बंगाली गायिकेने गायलेलं ' दो नैना और एक कहानी' हे गीत. नसिरुद्दीन आणि शबानाचा दृष्ट लागण्यासारखा सुखी संसार. त्यात नसिरुद्दीन आणि सुप्रिया पाठकचे प्रेमप्रकरण! आणि मग जुगलचे आगमन. सुप्रिया पाठकचा दुर्दैवी मृत्यू. आणि मग आपलं पित्याचं कर्तव्य निभावण्यासाठी नसीरने जुगलला घरी आणल्यामुळे निर्माण झालेलं वादळ. आकाशपाताळ एक करण्याचा शबानाला पूर्णपणे हक्क! आता पूर्ण आठवत नाही पण बहुदा तिची प्रतिक्रिया संयमी! मनात विचारांचे आणि दुःखाचे वादळ असूनसुद्धा! आपली कुटुंबातील दैनंदिन कर्तव्य यांत्रिकपणे पार पाडण्याचे काम ती पार पाडत असते. नसीरची तर अजूनही जास्त कुचंबणा. शबाना आपल्या दोन मुलींवर प्रेमाचा वर्षाव करीत असताना जुगल एका कोपऱ्यात राहून बाह्यस्वरूपी अलिप्तपणे आपलं जीवन जगत असतो. परंतु रात्र मोठी कठीण असते. ती माणसाला भावुक बनविते आणि आठवणींचा कल्लोळ माणसाच्या मनात निर्माण करते. शबाना आपल्या मुलींसाठी अंगाईगीत गात असताना जुगलच्या कानावर हे गीत पडते. तो  आपल्या अभ्यासिकेतून बाहेर येतो. गाणे अर्थातच त्याच्या मनात आपल्या आईच्या आठवणी जागृत करते. गीत गातेय शबाना पण ते जुगलच्या मनातील विचाराशी अधिक मिळतजुळत आहे. 

 

दो नैना, एक कहानी
थोडा सा बादल,थोडा सा पानी
और एक कहानी

जुगलच्या दोन डोळ्यांत त्याच्या आईची एक कथा लपलेली आहे. तिच्या आठवणीने डोळ्यात जितके अश्रू आहेत तितकेच किंबहुना त्याहून जास्त आठवणींमुळे येऊ पाहणारे अश्रू (ओथंबलेल्या ढगांची उपमा) आत दडून राहिले आहेत. 

 

छोटी सी दो झीलों में वो बहती रहती हैं
कोई सुने या ना सुने कहती रहती हैं
कुछ लिख के और कुछ ज़ुबानी

आईची ही गोष्ट जुगलच्या डोळ्यांत सतत वास्तव्य करून राहिली आहे. ह्या गोष्टीकडे लक्ष द्यायला कोणाला वेळ असो वा नसो ही आठवण, ही गोष्ट काही थांबत नाही. ह्यातील काही भाग लिखित तर काही केवळ बोलला गेलेला आहे. 

थोड़ी सी हैं जानी हुयी, थोड़ी सी नयी
जहा रुके आँसू वही पूरी हो गयी
हैं तो नयी फिर भी हैं पुरानी

ही गोष्ट काहीशी परिचित आहे तर काहीशी अनोळखी! बहुदा शबानाला आई म्हणून स्वीकारण्याच्या जुगलच्या प्रयत्नासाठी 'थोड़ी सी नयी' हा शब्दप्रयोग असावा! जिथे डोळ्यांतील अश्रू थांबतात तिथेच ही गोष्ट थांबते. म्हणायला गेलं तर ही कहाणी नवीन (शबाना) आहे आणि म्हटले तर ही सुप्रीयाचीच जुनी गोष्ट आहे. जी राहून राहून मला आठवते. 

एक ख़त्म हो तो दूसरी रात आ जाती हैं
होठों पे फिर भूली हुई बात आ जाती हैं
दो नैनों की हैं ये कहानी

रात्री बघा कशा वैरी असतात. एका रात्रीची गोष्ट, तिच्या आठवणी संपत नाहीत तोवर दुसरी रात्र येवून थडकते. आणि मग ओठावर पुन्हा तीच जुनी विसरू पाहायचा प्रयत्न केलेली गोष्ट येवून पोहोचते! अशी ही दोन डोळ्याची ही गोष्ट!

 

आता गाण्यात सुप्रिया पाठकच्या आठवणी दाखवल्या म्हणून ही जुगलची गोष्ट असल्याचं गृहीतक मी करू पाहतो. पण जर केवळ गीत वाचलं तर ही शबानाची आणि  हे वादळ येण्याआधी तिच्या नसीरसोबतच्या मधुर भावजीवनाची सुद्धा ही गोष्ट असू शकते. गुलजारचे श्रेष्ठत्व ह्यातच, एका गाण्यातून आपल्यासाठी कल्पनेचे मनोरे रचण्यासाठी ते पूर्ण मोकळीक देतात. त्यांना अभिप्रेत असलेला अर्थ कधीतरी जाणून घ्यायची इच्छा मनी बाळगूयात! आणि हो आरती मुखर्जीचा आवाज! तिच्या आवाजातील ओलावा ह्या गाण्यासाठी एकदम योग्य!