Etiquette ची ऐशी की तैशी

 
परवा शनिवारी वीणा पाटील ह्यांचा  एक सुरेख लेख वाचला. आपल्या प्रवासादरम्यान आपण एकंदरीत हॉटेल , विमान किंवा विमानतळ इथे स्वच्छतागृह योग्य प्रकारे वापरतो किंवा नाही ह्याचा त्यांनी उहापोह केला होता. हा लेख मनापासून भावला. आपण  परदेशी, इतर राज्यात पर्यटनानिमित्त जातो तेव्हा आपण आपल्या देशाचे, प्रांताचे प्रतिनिधित्व करत असतो. आपल्या वागणुकीवरून इतर लोक आपल्या प्रांतातील , देशातील नागरिकांच्या वागणुकीविषयी अटकळ बांधत असतात. त्यामुळे आपण काही प्राथमिक स्वरूपाचं भान राखलं पाहिजे असं वीणाताईनी म्हटलं होतं. 
हॉटेलमधील आपली रूम आपण ज्यावेळी सोडतो त्यावेळी ती रूम आपण ज्यावेळी तिथे प्रथम प्रवेश केला त्यावेळी ज्या स्वरुपात होती त्याच स्वरुपात सोडण्याचा प्रयत्न करावा असे त्यांनी म्हटलं आहे. रूम सर्विस करणारी माणसं बघून घेतील हा दृष्टीकोन चुकीचा आहे. काही झालं तरी ती सुद्धा माणसंच आहेत. इतक्या विविध प्रांतातून, देशातून आलेल्या विविध पर्यटकांच्या वेगवेगळ्या सवयी आणि त्यानुसार त्यांनी वापरलेल्या रूम्स परत त्यांच्या मूळ स्वरुपात आणताना त्यांचे काय हाल होत असतील ह्याचा विचार करणं आवश्यक आहे. आता रूमच्या वापरामध्ये मध्ये टॉयलेटचा वापर आलाच की हो! बाकी सार्वजनिक ठिकाणी काहीजण सर्वांसमोर ब्रश करतात हे ही किती चुकीचं आहे हे ही त्या जाणवून देतात. 
लेख वाचून पुरवणी बाजूला ठेवली तरी डोक्यात भुंगा चालूच राहिला. टॉयलेट, बाथरूमच्या हॉटेलमधील वापराची त्यांनी सांगितलेली मार्गदर्शक तत्वे घरीसुद्धा लागू होतात की नाही? बऱ्याच वेळा प्रत्येक घरी फक्त काही ठराविक माणसांनीच ह्यांच्या स्वच्छतेचा वसा घेतला आहे काय अशी परिस्थिती असते. पण हा घरचा मामला असल्याने ही माणसे बोलत नाहीत! 
Etiquette चा शब्दकोषातील अर्थ म्हणजे एखाद्या प्रांतातील, एखाद्या सामाजिक स्तरातील एका विशिष्ट वर्गाच्या सामाजिक जीवनातील चालीरिती. आता मला आलेले ह्या संदर्भातील अनुभव किंवा मी ऐकलेल्या काही Etiquette च्या गाथा 
१) परदेशी ऑफिसात काम करताना एखाद्या माणसाच्या डेस्क, केबिनमध्ये कामानिमित्त गेल्यावर अगदी लोकलमध्ये प्रवास करत असल्याप्रमाणे त्याच्या जवळ जाऊ नये. एक विशिष्ट अंतर राखून  त्याच्याशी बोलावं .  आणि हो प्रवेश करताना हळुवार टकटक करून त्याची आधी परवानगी घेणे इष्ट!
२) परदेशी ऑफिसात आपल्या स्थानिक भाषेत अगदी चेव आणून जोरात गडबड करू नये. 
३) तीव्र वासाचे पदार्थ दुपारच्या जेवणासाठी आणून ते ऑफिसातील ओवन मध्ये गरम करणे टाळावे. त्यांचा घमघमाट आपल्या परदेशी सहकाऱ्यांना सहन होईलच असे नाही !
४) पुढे ब्रायटन मालिकेत ह्याचा उल्लेख येईलच पण इंग्लंडच्या पब मध्ये पार्टी देताना यजमानाने फक्त पहिल्या पेगचे पैसे भरण्याची प्रथा आहे. त्यापुढील हवे तितके पेगचे पैसे प्रत्येकाने आपल्या खिशातून भरावे. 
५) स्थानिक रस्त्यावर वाहन चालवताना एखादा पादचारी रस्ता ओलांडण्याचा प्रयत्न करीत आहे असा थोडादेखील संशय आल्यास तात्काळ वाहन थांबवावं आणि स्मितहास्य करून हात बाहेर काढून त्याला रस्ता ओलांडण्यास प्रोत्साहित करावं. ह्यात काही वेळा मी पादचाऱ्याच्या भूमिकेत असताना इच्छा नसताना त्या चालकाच्या विनंतीचा मान राखून रस्ता ओलांडण्याची उदाहरणे आहेत.  
६) परदेशातील भाड्याच्या सदनिकेत राहताना काही जगावेगळे नियम पाळावे लागतात. रात्री दहानंतर आंघोळ करू नये असाच एक नियम. कारण काय तर - रात्रीच्या शांत वेळी वाहत्या पाण्याच्या आवाजाने  लोकांची झोपमोड व्हायला नको! बाकी इंग्लंडात राहत असताना भाड्याने बंगल्यात राहणाऱ्या सहकाऱ्यांना बाजूच्या हिरवळीची निगा राखली नाही म्हणून दंड झाला आणि मग वैतागून त्यांनी तो बंगला सोडून दिला. शेवटी काय म्हणतात ना "रोममध्ये असताना एखाद्या इटालियन माणसाप्रमाणे रहा!" आता इथे इटलीचा बाकी कोणता संदर्भ घेऊ नकात ही विनंती!
आता मात्र परदेशी वास्तव्य करून मायदेशी परतलेल्या लोकांनी ह्यातील काही रीतीभाती सोयीस्करपणे भारतात आणल्या आहेत. लहान मुलांच्या वाढदिवशीची रिटर्न गिफ्ट आणि तत्सम अनेक प्रकार! 
जेव्हा आपण एखाद्या ऑफिसातील पार्टीला वगैरे जातो तिथे सुद्धा बरेच अलिखित नियम असतात. असो ही यादी लांबतच जाईल. जपानी लोकांबरोबरच्या मिटिंग मध्ये बरेच वेगळे नियम आहेत असे ऐकून आहे, मला मात्र केवळ काही जपानी लोकांशी ई - मेल व्यवहार करण्याचे भाग्य लाभलं . त्यावेळी सन ही उपाधी लावून त्यांना संबोधित करण्याची प्रथा आवर्जून लक्षात ठेवण्याचा इशारा माझ्या अमेरिकन सहकाऱ्याने मला दिला होता. 
बाकी व्यावसायिक जगात ई मेल पाठवताना सुद्धा अनेक रितीभाती आहेत. कोणाला To बॉक्स मध्ये ठेवावे, कोणाला Cc मध्ये ठेवावे आणि केव्हा Bcc वापरावा ह्याचे प्रत्येक ठिकाणी अलिखित नियम असतात. हे आपले आपण समजून घ्यायचे असतात. 
हल्ली एक नवीन अनुभव यायला आहे. भारतीय लोकांचा संगणकीय क्षेत्रातील आत्मविश्वास वाढीस लागला आहे आणि त्यामुळे आम्ही वागू तशा रितीभाती असे म्हणण्याची वृत्ती वाढीस लागली आहे. आपल्या वाढत्या संख्येमुळे काही प्रमाणात हे खपवलं सुद्धा घेतलं जाऊ लागलं आहे. चूक काय बरोबर काय ठरवणार कोण?
लेखाच्या शेवटी एक मजेशीर आठवण! अभियांत्रिकी शिक्षण घेताना माझ्यासोबत एक खास मित्र होता. मी चिंतातूर जंतू तसाच तोही!  त्यावेळी मैत्रिणी वगैरे प्रकार बऱ्यापैकी रुळला असला तरी आमच्यासारख्या लोकांच्या नशिबात असला काही प्रकार नव्हता! तरी सुद्धा स्वप्न बघायला जाते काय अशी आमची स्थिती होती. त्यामुळे जेव्हा केव्हा आपलं लग्न जमेल आणि वाग्दत्त वधूला घेऊन प्रथम अल्पोपहारासाठी हॉटेलात जाऊ त्यावेळी काय  होईल ह्याची एकदा चर्चा चालू होती.
मित्र -  "उसने अगर मसाला डोसा मंगाया तो?"
मी - "तो क्या हुआ? मैं भी मंगाउँगा!"
मित्र - "मैं भी मंगाउँगा! :) साले कांटे चमचेसे मसाला डोसा ठीक से खाने को आता हैं क्या!"
 मसाला डोश्याचा हा संभाव्य धोका मला त्या मित्राने जाणवून दिला म्हणून ठीक! पुढे एंगेजमेंट ते लग्न ह्या काळात मसाला डोसा न मागवण्याची दक्षता मी घेतली! पुढे लग्नानंतर काय - तर सरळ दोन हाताने मसाला डोश्याचा आनंद लुटला! म्हणूनच शीर्षक Etiquette ची ऐशी की तैशी !!